عهد نامه ترکمانچای
عهدنامه ترکمنچای پیمانی است که در اول اسفند ۱۲۰۶ (۲۱ فوریه ۱۸۲۸) در پی جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار بین این دو کشور امضا شد. برای امضای این پیمان از سوی فتحعلی شاه، پادشاه ایران، میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی و الله‌یارخان آصف‌الدوله و از سوی امپراتوری روسیه، ایوان پاسکویچ حضور داشتند.
علت ظاهری انعقاد عهدنامه ترکمنچای نتیجه بی‌توجهی دولت‌های ایران و روس به تعیین خطوط سرحدّی در عهدنامه گلستان ۱۲۲۸ ق./ ۱۴۱۳ م. است. مفاد عهدنامه گلستان که پس از ده سال جنگ بین ایران و روسیه منعقد شد، نه روس‌ها را زیاد خوشحال کرده بود و نه دولت ایران را، لذا هیچ یک از طرفین موقع انعقاد قرارداد در فکر صلح همیشگی نبودند، بلکه هر دو دولت مترصد فرصتی بودند تا جنگ را شروع کنند؛ روس‌ها برای ادامه پیشروی و اجرای برنامه‌ها و اهداف سیاسی خویش در رسیدن به دریاهای آزاد و تسلط بر هندوستان، و ایران برای پس گرفتن ایالات از دست رفته.
مرحله دوم جنگ ایران و روس مصادف است با برکناری یرمولوف و جانشینی ژنرال پاسکویچ و محاصره ایروان توسط وی (مه ۱۸۲۷ م.). در جنگ بسیار شدیدی که در ماه اوت ۱۸۲۷ م. در ساحل شمالی رود ارس بین نیروهای ایران و روس اتفاق می‌افتد، ابتدا روس‌ها قلعه عباس‌آباد و قلعه اردرباد را تصرف می‌کنند، ولی بعداً عباس میرزا موفق می‌شود لشکر روس را در اچمی ادزین و در حوالی نخجوان شکست داده و مجبور به عقب‌نشینی نماید. در این موقع عباس میرزا برای دومین بار از فتحعلی شاه تقاضای کمک مالی می‌کند، ولی شاه رسماً از قبول تقاضای او امتناع کرده و این امر به ژنرال پاسکویچ فرصت می‌دهد که دست به حمله متقابل زده، پس از هشت روز جنگ خونین، ایروان را فتح (۱۵ اکتبر ۱۸۲۷ م.) و به این ترتیب سراسر زمینهای ماوراء ارس به دست روس می‌افتد و ده روز بعد تبریز که فاقد وسایل دفاعی و سنگربندی بود، به آسانی توسط ژنرال آریستوف تصرف می‌شود .
در اثناء جنگ ایران با عثمانی (۱۸۲۱- ۱۸۲۳)، یرمولوف از فرصت استفاده کرده و چند قطعه از خاک ایران را در بالغ لو وگوگ چای تصرف نمود. با سقوط تبریز استقلال ایران به شدّت به خطر افتاده و ژنرال آریستوف خود را برای حمله به تهران آماده می‌کند. در همین موقع است که مک‌دونالد، و
زیر مختار جدید و تازه نفس انگلیسی که در تمام مدت جنگ ایران و روس در ایران بود، از پیشرفت روس‌ها و خطر سقوط تهران به شدت نگران شده، پیشنهاد میانجی‌گری می‌دهد و فتحعلی‌شاه هم این پیشنهاد را پذیرفت.
بالاخره در دهم فوریه ۱۸۲۸ م. مطابق با پنجم شعبان ۱۲۴۳ ق. عهدنامه‌ای که سرنوشت ایران را طی مدّت تقریباً یک قرن تعیین می‌کرد در ترکمنچای به امضاء رسید. به موجب این عهدنامه ترکمنچای علاوه بر ایالاتی که طبق عهدنامه گلستان از ایران جدا شده بود، ایالات نخجوان، ایروان، طالش، قره باغ و شوره گل به دولت روسیه واگذار شد و مبلغ ده کرور (پنج میلیون تومان) هم بابت غرامت به روس‌ها پرداخت گردید.
جان ویلیام کی در کتاب تاریخ جنگ‌های افغانستان، بهتر از هر کسی این موضوع را شرح داده که در این جا از قول مرحوم محمود محمود نقل می‌شود. جان ویلیام کی می‌گوید:
انگلیسیها در پی فرصت می‌گشتند که از زیر بار مسئولیت مواد سه و چهار قرارداد نوامبر ۱۸۱۴ م. که با دولت ایران داشتند، فرار نمایند. در این هنگام فرصت فرا رسید؛ روس‌ها مبالغ زیادی را به عنوان غرامت جنگ از دولت ایران مطالبه می‌نمودند. دربار فتحعلی شاه به هر وسیله متوصل می‌شد که پول پیدا کند. سرجان مک‌دونالد از طرف دولت انگلستان حاضر شد دویست هزار تومان بدهد مشروط بر این که این دویست هزار تومان قیمت دو ماده از قرار داد نوامبر ۱۸۱۴ م. باشد و بالاخره دولت ایران از سر ناچاری حاضر شد اصلاحات و تغییراتی در آن قرارداد به عمل آید یعنی مواد سه و چهار لغو شود.
در حالی که در ایران عهدنامه ترکمنچای «ننگین» تلقی می‌شود، اما روس‌ها از آن استقبال می‌کنند. به طوری که در ۱۷۵مین سالگرد امضای عهدنامه ترکمنچای با همکاری سازمان دوستی ارمنستان و روسیه بر فراز «تپه پاسکویچ» در ایروان مجسمه ژنرال ایوان پاسکویچ فرمانده سپاه قفقازی ارتش روس و یکی از تدوین‌کنندگان این معاهده سرنوشت‌ساز برای مردم ارمنی که محاصره و تصرف قلعه ایروان را فرماندهی می‌کرد، نصب شد.
مفاد عهد نامه
۱- واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران.
۲- پرداخت ده کرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی.
۳- اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای خزر.
۴- رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روس‌ها لازم بدانند.
۵- حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه.
۶- استرداد اسرای طرفین.
۷- اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه.
۸- علاوه بر امضای معاهده ترکمنچای زیر فشار روس‌ها، یک عهدنامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روس‌ها قرار می‌داد.
