تمبرهای انقلاب مشروطه
انقلاب مشروطه ایران تغییرات زیادی را در ساختار سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و … ایران به همراه داشت.در واقع همه ارکان جامعه را تحت تأثیر قرار داد و بدیهی است که پست و تمبر هم از این تغییرات بی نصیب نماند. به ویژه که در آن زمان اهمیت این دو مقوله د
ر کشور ما بسیار بیشتر از اکنون بود و هر تغییر و تحولی در ساختار سیاسی از طریق تمبرها به سرعت بین همگان انتشار پیدا می کرد.
در این نوشته به صورت خلاصه و گذرا نگاهی داریم به سیر تمبرها از زمان پیروزی مشروطه تا پایان سلسله قاجاریه و روی کار آمدن رضا خان پهلوی.
*
از زمان امضای مشروطه توسط مظفر الدین شاه در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی تا سال ۱۲۸۸ هجری شمسی و خلع محمود علی شاه از سلطنت، تمبر خاصی برای پیروزی مشروطه منتشر نشد ولی چند سری تمبر در این ۳ سال مورد استفاده قرار گرفت:
اولین تمبری که در دوره مشروطه به چاپ رسید یک تمبر موقت است. تمبری بدون دندانه و در یک سری ۶ تایی . این تمبرها به نام “موقتی محمد علی شاه” معروف هستند و در سال ۱۲۸۴ یعنی همان سال پیروزی انقلاب مشروطه در چاپخانه “فاروس” تهران به چاپ رسیده اند.
روی این تمبر کلمات POSTES PERSANES و۳ شاهی با دو زبان فارسی و انگلیسی و سپس سورشارژ PEROVISOIRE برآن نقش بسته است.
تمبرهای بعدی معروف به سری ” محمد علی شاه” بین سالهای ۱۲۸۵ تا ۸۶ هجری شمسی در چاپخانه آنشده در شهر هارلم هلند به چاپ رسید.این سری ۱۸ تایی با سه طرح متفاوت به چاپ رسیده است. بر روی تمبرهای یک تا ۱۰ شاهی نقش شیر و خورشید تصویر شده است و تمبرهای ۱۳ شاهی تا ۲ تومان تصویری از محمد علی شاه را بر خود دارند که بسیار شبیه تمبرهای “ناصری بزرگ” یا ” گراوه” است.
تمبرهای ۵۰ قران هم که بیشتر برای بارنامه استفاده می شدند، عکس تاجگذاری محمد علی شاه را بر خود داشتند.روی این تمبر که بزرگترین تمبر پستی ایران تا آن زمان بود، دو نقش اصلی تمبرها در دوره قاجار یعنی شاه و شیر و خورشید در کنار هم به چشم می خورند. روی این تمبر تصویر محمد علی شاه با اونیفرم سلطنت قرار دارد و دورش را برگ های زیتون فرا گرفته اند ولی در بالای تصویر بر خلاف گذشته به جای نقش “تاج” نشان ملی ایران یا همان ” شیر و خورشید” نقش بسته که می توان آن را نشانی از محدود شدن اختیارات پادشاه در قانون اساسی و پیروزی مشروطه دانست. در واقع در این تمبر برای اولین باری طرحی بالاتر از تصویر شاه و نشان تاج قرار گرفته است.
پس از پیمان شکنی محمد علی شاه و باز گشت استبداد در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی تا زمان خلع سلطنت او ، هیچ تمبر جدیدی در ایران به چاپ نرسید و فقط دو تمبر اول ” سری محمد علی شاه” مجدداً چاپ شد و با مهر سورشارژ در جریان پستی کشور قرار گرفت. در سال ۱۲۸۸ دو تمبر ” یک شاهی ” و ” دوشاهی” سری ” محمد علی شاه” با مهر P.L TEHERAN سورشارژ شدند . از آنجایی که چاپ مجدد تمبرهای سری ” محمد علی شاه” که تغییر قیمت بر آنها زده شد بدون دندانه صورت گرفت، این تمبرها به سری ” بی دندانه محمد علی شاه” معروف شد.
پس از فتح تهران توسط قوای بختیاری وخلع محمد علی شاه از سلطنت در ۲۵ تیر ۱۳۸۸ هجری شمسی یک سری ۱۶ تایی تمبر شیر و خورشید به چاپ رسید. این تمبرها به نام سری ” شیر و خورشید مشروطه” معروف هستند.
با خلع محمد علی شاه از سلطنت و خلأ وجود یک شاه، برای اولین بار پس از تمبرهای شیر و خورشیدی اولیه ایران در سال ۱۲۵۷ هجری شمسی و پس از حدود ۳۱ سال یک بار دیگر نشان ملی ایران یعنی نقش شیر و خورشید تنها و به صورت مستقل بر تمبر ایران نقش بست.
امتیاز دیگر تمبر ” شیر و خورشید مشروطه” نسبت به تمبرهای شیر و خورشیدی قبلی در تنوع رنگهای آن است.تمبرهای شیر و خورشیدی ایران پیش از این همیشه به صورت تک رنگ چاپ می شدند، به این صورت که نقش تمبر با یک رنگ وسط کاغذ تمبر چاپ می شد و حاشیه دور آن که دندانه ها را تشکیل می داد به رنگ کاغذ تمبر(سفید یا آبی) باقی می ماند ولی تمبرهای شیر و خورشیدی مشروطه به جز تمبرهای شاهی به صورت سه رنگ به چاپ رسیده اند. حاشیه و دندانه های تمبر قیمت شاهی به همان رنگ کاغذ یعنی سفید، تمبرهای قرانی نقره ای و تمبرهای تومانی طلایی است.
پیش از دوره مشروطه تنها یک بار و آن هم بر روی برخی تمبرهای نقش شاهی سری ” ناصری طلایی” شاهد وجود حاشیه های طلایی و نقره ای بوده ایم.در واقع این حاشیه، عاملی بوده برای نشان دادن جلال و شکوه تمبر.کوتاه کلام اینکه آنچه از مقایسه تمبر ” شیر و خورشید مشروطه” با نمونه های پیش از این بر می آید، ابهت و جلوه چشمگیر آن است.در حقیقت اهمیتی که قبل از مشروطه به تصویر شاه و نقش تاج داده می شد این بار به نشان ملی ایران داده شده است و شخصیت اصلی تمبر نشان شیر خورشید به عنوان سمبل ملی کشوراست.
شاید جالب باشد که بدانید تمبرهای سری “شیر و خورشید مشروطه” در تیراژ بالایی به چاپ رسیده اند که نشان از امید و ایمان مشروطه خواهان به بقای خود داشت و جالب تر اینکه برای اعلام سلطنت پهلوی همین سری تمبر از بین تمبرهای دوره قاجار انتخاب شده و مهر تغییر سلطنت بر آنها سورشارژ شد. در واقع رضا شاه تصمیم گرفته بود تا با استفاده از تمبر مشروطه از محبوبیت آنها استفاده کرده و مردم را با خود همراه کند.
پس از تمبرهای ” شیر و خورشید مشروطه” اولین سری تمبر احمد شاه معروف به ” احمدی کوچک” در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی به چاپ رسید.در این سری نقش شاه بدون حاشیه طلایی به چاپ رسیده است ولی همچون تمبرهای زمان مظفر الدین شاه تاجی بالای سر شاه دیده نمی شود و روی آن طرح احمد شاه نوجوان با اونیفرم رسمی سلطنت نقش بسته است. از این تمبر نیز مانند تمبرهای ” شیر و خورشید مشروطه” سورشارژ های متعددی در زمان های مختلف دیده می شود.
پس از آن تا تیر ماه سال ۱۲۹۳ هجری شمسی تمبر جدیدی به چاپ نرسید و در این سال بود که سری “تاجگذاری احمد شاه” چاپ و منتشر شد. این تمبر در یک سری ۱۷ تایی و۳ طرح در چاپخانه آنشده هارلم هلند به چاپ رسید ولی با تاخیر چند ماهه و در اوایل سال ۱۲۹۴ هجری شمسی وارد جریان پستی کشور شد که شاید بتوان دلیل آن را وقوع جنگ جهانی اول دانست. برای اولین بار در تاریخ تمبر ایران روی این تمبر فیلیگرانی به شکل شیر زده شد و به” فیلیگران اول” شهرت یافت. همچنین برای اولین بار روی این تمبرها تاریخ قمری و میلادی در کنار یکدیگر دیده می شود. طرح اول این سری که از یک تا ۲۴ شاهی را شامل می شود، تصویر تاجی است در میان برگ های زیتون. نقش این تمبر دو رنگ و حاشیه آن به رنگ کاغذ یعنی سفید است.
دو طرح بعدی این سری دو تصویر از تخت جمشید است. طرح تمبرهای قرانی تصویری از درگاه های جنوبی کاخ صد ستون و تصویر سوم یا طرح تمبرهای تومانی مربوط به کاخ تچرا است. این تمبرها آخرین تمبرهای مشروطه هستند.
